Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες αναμένουμε έναν νέο χρόνο να έρθει και έναν παλιό να φύγει. Η προσμονή όλης της ανθρωπότητας για τη στιγμή αυτή της μεγάλης αλλαγής, μια στιγμή που στην ουσία της δεν έχει καμία διαφορά από όλες τις άλλες της ζωής μας πέρα από τον συμβολισμό της αλλαγής, της μετάβασης, της νέας αρχής, φανερώνει την παντοδυναμία της έννοιας «χρόνος» στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Κυνηγάμε διαρκώς τον χρόνο να τον αξιοποιήσουμε.
Νιώθουμε ότι δεν μπορούμε να τον τιθασεύσουμε, ότι περνά διαρκώς μέσα από τις σχισμές των δαχτύλων μας όπως το τρεχούμενο νερό. Έχουμε την αίσθηση ότι κυνηγάμε έναν δείκτη ρολογιού που τρέχει διαρκώς με ρυθμό γρηγορότερο από όσο θα μπορούσαμε ποτέ εμείς να τρέξουμε. Και αισθανόμαστε αδύναμοι, νικημένοι σε έναν αγώνα εκ των προτέρων άνισο με έναν αντίπαλο κατά τεκμήριο ισχυρότερό μας.Ωστόσο, έχουν υπάρξει εποχές κατά τις οποίες ο χρόνος δεν τεκμαιρόταν όπως σήμερα. Για αιώνες οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τον χρόνο μάλλον με κριτήριο κάποια εσωτερική τους αίσθηση παρά ως ένα αντικειμενικό μέτρο. Στην αλλαγή αυτή της περί χρόνου αντίληψης συνέβαλε και η δογματική θρησκεία (καθώς ο χρόνος ανήκει στον Θεό) αλλά κυρίως η εμφάνιση των ρολογιών στα δημόσια κτήρια κατά τον 14ο αιώνα, όταν ο χρόνος άρχισε να ανήκει για τα καλά στα εγκόσμια και να αποσπάται πλήρως από την υποκειμενικότητα της ανθρώπινης πρόσληψης. (F.D Peat, J. Briggs, Μια αιρετική άποψη για το Χάος στην καθημερινή μας ζωή, Αθήνα: Τραυλός, 2013, 184). Μετατράπηκε ο χρόνος σε αριθμό που δύναται να γεννά εξισώσεις κοινές για όλους και κατέστη το κύριο πλαίσιο της ζωής μας.
Ωστόσο, δεν ήταν ο 14ος αιώνας που κατέδειξε την παντοδυναμία του χρόνου, παρότι τον αντικειμενοποίησε ως πανανθρώπινο μέτρο. Ο Πλάτων στον Τίμαιο δεχόταν τον απόλυτο, τον αιώνιο χρόνο ως τον μόνο πραγματικό, ενώ τα διάφορα συμβαίνοντα στον δικό μας περιβάλλοντα κόσμο γεγονότα τα θεωρούσε είδωλα απατηλά των αισθήσεων μας: ο χρόνος για εκείνον ήταν αντανάκλαση της αιωνιότητας, μια προβολή του αμετάβλητου και άχρονου στην υλική μας πραγματικότητα, τη μάταιη και χωρίς προοπτική λύτρωσης. Ο Αριστοτέλης στα Φυσικά θεώρησε τον χρόνο ενδογενή και θεμελιακό για το σύμπαν, προσανατολισμένο ευθύγραμμα και χωρίς αναστροφή: ο χρόνος οριζόταν σε σχέση με το «τώρα», ήταν συνεχής και περιείχε μέσα του την ουσία της μεταβολής.
Ένα βασικό ζήτημα του χρόνου είναι η αντικειμενική του διάσταση. Δεν είμαι φυσικός, οπότε αναγκάζομαι να προσεγγίζω τους προβληματισμούς αυτούς θεωρητικά και, μάλλον, με τρόπο αφηρημένο. Ο χρόνος, σύμφωνα με τον Ilya Prigogine, είναι ή μία ανθρώπινη επινόηση ή δεν είναι απολύτως τίποτα (Τάξη μέσα από το Χάος, Αθήνα: Κέδρος, 146). Κατά τον Arthur Eddington, είναι ένα βέλος που κινείται προς μια και μόνο κατεύθυνση, μη αναστρέψιμο και το μόνο, ίσως, μέσο οργάνωσης του κόσμου, της «πραγματικότητας». Πάνω στην άποψη αυτή διαφοροποιήθηκε ο Αλιέ, ήρωας του Ουμπέρτο Έκο στο Εκκρεμές του Φουκώ, που είχε μια ιδιαίτερη σχέση με τον χρόνο, πιθανώς ως αθάνατος: «Είναι μια σύγχρονη πεποίθηση ότι ο χρόνος αποτελεί μια προσανατολισμένη και γραμμική διαδοχή που πηγαίνει από το Α στο Β. Μπορεί από το Β να πηγαίνει στο Α και το αιτιατό να παράγει το αίτιο».
Ο Braudel τον αντιλήφθηκε τελείως διαφορετικά, ως μια αντικειμενική πραγματικότητα νοητή σε υποκειμενικές κλίμακες. Κατά αυτόν υπάρχει ο «γεωγραφικός χρόνος», ένας χρόνος που αποτελεί μια εξελικτική διαδικασία που διαρκεί αιώνες, ο «κοινωνικός χρόνος», ως μονάδα μέτρησης των κοινωνικών γεγονότων, και τέλος ο «ατομικός χρόνος», που είναι σε απλά λόγια ο χρόνος που χρειαζόμαστε για να ντυθούμε (Ιστορία και Κοινωνικές Επιστήμες: Η μακρά διάρκεια: Fernand Braudel, Μελέτες για την Ιστορία, Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε., 1987, σελ. 13 κ.ε.). Ο άνθρωπος δεν αντιλαμβάνεται τον «γεωγραφικό χρόνο» τη στιγμή που τον βιώνει, ενώ έχει την ψευδαίσθηση πως κατανοεί τον «κοινωνικό χρόνο». Μάλλον μοιραία ζει μόνο τον «ατομικό χρόνο».
Σκεφτείτε να βρίσκεστε κάπου στην Ουκρανία, να ακούτε τη σειρήνα που προειδοποιεί για μια βομβιστική επίθεση των Ρώσων εισβολέων. Πόση ώρα θα διαρκούσε για εσάς εκείνο το βουητό της σειρήνας; Πώς θα εισέπραττε τη διάρκεια του χρόνου αυτού ένας συγγενής σας που περιμένει σε κάποιο άλλο σημείο του πλανήτη να ακούσει νέα σας; Πώς τον εισπράττουμε εμείς ως αμέτοχοι και, κατ’ ουσίαν, αδιάφοροι θεατές μέσα από τις οθόνες του υπολογιστή, της τηλεόρασης ή του κινητού μας; Αυτές οι διαφοροποιήσεις στην αντίληψη της διάρκειας είναι ίσως η ρωγμή στην αντικειμενική διάσταση του χρόνου. Όπως έγραφε και ο Μίλαν Κούντερα στη Βραδύτητα «ο άνθρωπος που σκύβει πάνω στη μοτοσικλέτα του δεν μπορεί να συγκεντρωθεί παρά μόνο στην παρούσα στιγμή της πτήσης του. Γαντζώνεται πάνω σ’ ένα κλάσμα χρόνου αποκομμένο και από το παρελθόν και από το μέλλον. Αποσπάται από τη συνέχεια του χρόνου. Με άλλα λόγια βρίσκεται σε κατάσταση έκστασης».
Στην πορεία της ύπαρξής μας πάντα προσπαθούσαμε εναγωνίως να αντιληφθούμε τον χρόνο, γνωρίζοντας το φθαρτό της ύπαρξής μας. Είμαστε, άλλωστε, τα μόνα όντα με αυτό το προνόμιο -ή αυτήν την κατάρα. Σε αυτόν τον χρόνο, λοιπόν, τον αιώνιο, τον ευθύγραμμο, τον συνεχή, τον υποκειμενικό στη βίωση και τον αντικειμενικό στη διάσταση πρέπει να τοποθετούμε διαρκώς τον εαυτό μας, να επινοούμε τη θέση μας σε κάθε στιγμή του. Ίσως και αυτή η αίσθηση της στιγμής και η ομορφιά της να είναι η μεγάλη μας νίκη πάνω στην παντοδυναμία του. Χωρίς τον διαρκή φόβο του ρολογιού, ας κάνουμε τον χρόνο μας να αξίζει, όσο και αν ακούγεται κοινότοπο και συχνά κοινωνικά προσδιορισμένο μέσα από διάφορες αξιολογικές κοινωνικές επιταγές.
Μια καλή χρονιά για όλες και όλους, λοιπόν, γεμάτη στιγμές που θα τις ζούμε και δεν θα τις αφήνουμε απλώς να περνούν.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου