Θουκυδίδου Ἱστορίαι, 1.140.5: "Σε αυτούς αν υποχωρήσετε θα προβάλουν, αμέσως, άλλη μεγαλύτερη απαίτηση, γιατί θα νομίζουν ότι και σε αυτό ενδώσατε από φόβο. Αλλ᾽ αν δείξετε δυναμισμό, θα τους καταστήσετε σαφές ότι πρέπει να μας φέρονται σαν ίσοι προς ίσους".
Αρχίζω με τα λόγια αυτά, όχι επειδή πιστεύω, κατά το κοινώς και αστόχως λεγόμενο, ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Δεν επαναλαμβάνεται ποτέ και η ψευδαίσθηση αυτή πηγάζει από την ανθρώπινη ανάγκη να οργανώνει την πραγματικότητα και τις πληροφορίες σε ερμηνευτικά σχήματα που διαμορφώνουν την αίσθηση της επανάληψης. Οι ανθρώπινες συμπεριφορές μπορεί να επαναλαμβάνονται, η ιστορία όχι. Γι' αυτό αδυνατούμε, άλλωστε, και να προβλέψουμε το μέλλον. Δεν επαναλαμβάνεται ούτε ως τραγωδία ούτε και ως φάρσα, κατά τη γνωστή ρήση του Καρλ Μαρξ.
Αρχίζω με τα λόγια αυτά επειδή είναι διαχρονικά, τίποτα περισσότερο τίποτα λιγότερο. Ο Θουκυδίδης ερμήνευσε με τρόπο απλούστατο, μέσα από τον λόγο του Περικλή προς τους Αθηναίους πριν την έναρξη του πολέμου, τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει η ενδοτικότητα.
Βρισκόμαστε σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι, ανάλογα του οποίου φαίνεται να έχουν υπάρξει μόνο στα πρόθυρα τραγικών στιγμών της ανθρωπότητας. Δεν κινδυνολογώ, δεν μου αρέσει αυτός ο ρόλος. Είμαι από τους ανθρώπους που φύσει αισιοδοξούν, γιατί έχω μεγάλη εμπιστοσύνη σε μια ιδιότητα του ανθρώπου που, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα, κυριαρχεί περισσότερο από ποτέ στην ανθρωπότητα: τον ορθολογισμό. Ωστόσο, αυτός σε επίπεδο πολιτικής ηγεσίας έχει υποστεί ένα άνευ προηγουμένου πλήγμα, ένα πλήγμα που, αν κακοφορμίσει, θα αποτελέσει πηγή επιμολύνσεων για όλον τον κόσμο.
Είναι ένα ιστορικό σταυροδρόμι για τη Δύση, το μεγαλύτερο κοινωνικό και πολιτικό επίτευγμα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η πρόκληση είναι σαφώς υπαρξιακή. Η φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία πιάστηκε εν υπνώσει τη δεκαετία του 1930 από τα τερατογενήματα του φασισμού και της Σοβιετικής Ένωσης, άντεξε, επιβίωσε και, τελικά, κυριάρχησε πολιτικά, κοινωνικά και ηθικά, οδηγώντας την ανθρωπότητα στη εποχή της ραγδαίας επιστημονικής, τεχνολογικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Και αν για τα δύο πρώτα δεν μπορεί να υπάρξει στοιχειοθετημένος αντίλογος, όποιος/α διαφωνεί για το τρίτο, θα είχε ενδιαφέρον να μας πει πότε και σε ποια πολιτική πραγματικότητα απόλαυσε ο άνθρωπος τον βαθμό της ελευθερίας που έχει σήμερα στις δυτικές κοινωνίες: ελευθερία λόγου -πάνω από όλα-, δράσης, σκέψης, έρευνας και πολιτικής οργάνωσης.
Ωστόσο, τίποτα δεν κρατάει για πάντα. Το μεγαλύτερο λάθος ήταν η θεώρηση ότι αυτή και μόνο η κυριαρχία της φιλελεύθερης δημοκρατίας θα την καθιστούσε ακλόνητη και αδιαμφισβήτητη ως πολιτική πραγματικότητα. Μόνο που η δημοκρατία δεν αποτελεί κατάσταση, αλλά αποτέλεσμα διαρκούς αγώνα και εγρήγορσης. Και αυτός ο αγώνας δεν έχει ως δρων υποκείμενο μόνο την κοινωνία των πολιτών, αλλά κυρίως τους φορείς της εξουσίας και τους εκφραστές του ορθολογισμού, τους εκπροσώπους του επιστημονικού κόσμου. Η αδυναμία για επικοινωνία με την κοινωνία και τη λαϊκότητα αποτέλεσαν την ιδανική ευκαιρία για όσους τη μισούν και καραδοκούν να εκφράσουν τη λαϊκότητα μέσω του λαϊκισμού. Και, παρότι το 2016 υπέστη το πρώτο πλήγμα στην ίδια της την καρδιά και τα θεμέλια, δεν έδειξε να λαμβάνει το μήνυμα. Ανακουφίστηκε το 2020, ήταν κάτι το ευκαιριακό και πρόσκαιρο. Έτσι πίστεψε, με εδραιά την πεποίθηση ότι ο ορθολογισμός είναι και δύναμη κοινωνική. Τυφλώθηκε από αυτό που ο Toynbee ονόμασε "ψευδαίσθηση της αθανασίας", πεπεισμένη ότι ο πολιτισμός της ήταν τελική μορφή της ανθρώπινης κοινωνίας ως κατάσταση πλέον.
Η σπορά, όμως, ήταν γεγονός. Σε αυτήν την πρώτη θητεία του ο Τραμπ μπόρεσε να επικοινωνήσει και, για λόγους που άπτονται της μορφωτικής και κοινωνικής σκευής του κάθε πολίτη, να καταστήσει δημοφιλή κάποια στοιχεία που αποτελούσαν βόμβα στα θεμέλια της δυτικής δημοκρατίας. Έκανε μόδα, αυτός ο πολυεκατομμυριούχος και πρόεδρος των ΗΠΑ, τον αντιθεσμικό λόγο και την παραβατική συμπεριφορά, συνέβαλε στην καθιέρωση του αντιεπιστημονικού λόγου ως μια μορφή αντισυστημικής, σχεδόν επαναστατικής, συμπεριφοράς, δίνοντας δυναμική στον λόγο αντιεμβολιαστών, συνωμοσιολόγων και πασης φύσεως "ψεκασμένων", υποτίμησε τη σημασία της μόρφωσης και του ορθολογισμού, μιλώντας ο ίδιος με 50-60 λέξεις το πολύ και με ευφυολογήματα πεζοδρομιακής μαγκιάς.
Η ήττα του στις εκλογές καθησύχασε τη Δύση. Ήταν μια παρένθεση. Ωστόσο, ο Τραμπ δεν ήταν ευκαιριακός πολιτικός, αλλά κοινωνικό σύμπτωμα. Και επανήλθε θριαμβευτικά τον Νοέμβριο του 2024. Σε μια συγκυρία τρομακτική, τη στιγμή που η Δύση αντιμετωπίζει, με την πολιτική του κατευνασμού και την ελπίδα να μην αποδώσει ό,τι απέδωσε επί Τσάμπερλεν, το νεοφασιστικό τέρας της Ρωσίας του Πούτιν. Αντιμετωπίζει και την εκ των έσω αμφισβήτηση, η οποία προέκυψε για λόγους πολλούς μα με τον κυριότερο να είναι η ισχύς που αποκτά ο λαϊκισμός όταν κυριαρχεί η πεποίθηση πως τα κοινωνικά κεκτημένα είναι αδιαμφισβήτητα, κάτι ως φυσική σταθερά, και ελλιπή. Και πως φωνές του πάλαι ποτέ κοινωνικού περιθωρίου, που κινούνται στον χώρο της ακροδεξιάς, μπορούν να συμβάλουν στη βελτίωση των συνθηκών ζωής. Άλλη μια απόδειξη πως ο Τσώρτσιλ είχε δίκιο λέγοντας πως "το μόνο που διδάσκει η ιστορία είναι ότι δεν διδασκόμαστε τίποτα".
Και εδώ τίθεται η υπαρξιακή πρόκληση. Δεν μπορεί κανείς να κλείνει τα μάτια και να μην βλέπει το αυτονόητο: ότι η μεγάλη δύναμη της Δύσης, οι ΗΠΑ, αμφισβητούν την ίδια τους τη θέση σε αυτήν. Είναι σαφές. Ο νέος πρόεδρος εκθεμελιώνει ό,τι αποτελεί θεμέλιο του δυτικού κόσμου. Τα είχε συνοψίσει σε ένα ευσύνοπτο δοκίμιο ο Φιλίπ Νεμό, από αυτό παραθέτω λίγες σημειώσεις εδώ.
Πρώτο θεμέλιο αυτό της αρχαιοελληνικής αντίληψης περί πολίτη και ισότητας έναντι στον νόμο (που πρόσφατα αμφισβήτησε ο Τραμπ) και της πόλης ως ενός συνόλου ρευστού και διαρκώς διαμορφούμενου ικανού να παρέχει διαρκώς την ελευθερία στους πολίτες. Και αυτό του κριτικού ορθολογισμού που παράγει την επιστήμη, του οποίου η αμφισβήτηση αποτελεί τη βάση της δημοφιλίας του νεοεκλεγέντος προέδρου.
Δεύτερο, το οργανωμένο δίκαιο, οικουμενικό, αστικό, οικογενειακό και ιδιωτικό, που εισήγαγε ο ρωμαϊκός κόσμος στην ανθρωπότητα. Αυτό αποτέλεσε και τη βάση του ουμανισμού. Ο Τραμπ δεν φαίνεται να πολυπιστεύει στη δικαιοσύνη, και αυτό φαίνεται από το ταχύ ξήλωμα των ομοσπονδιακών εισαγγελεών.
Τρίτο η βιβλική ηθική, όπως ερμηνεύτηκε υπό το πρίσμα του ορθολογισμού. Το καλό, το ηθικό είναι έννοιες πανανθρώπινες και μπορούν να έχουν ιστορική υπόσταση μόνο ως ένσαρκες, υπαρκτές καταστάσεις και όχι ως μαγικά όντα. Η σωτηρία, όποια μορφή και αν λαμβάνει στο μυαλό των ανθρώπων, βρίσκει τον δρόμο της εντός της κοινωνίας, δεν αναμένεται ως αποτέλεσμα μαγικής παρέμβασης. Μια μορφή της ατομικής προσπάθειας και ευθύνης υπάρχει εδώ. Τέταρτο, εκκλησιαστικό και εδώ, είναι η προσπάθεια για ανάταση -ως κοινωνικό αποτέλεσμα ας την ερμηνεύσουμε- μέσα από μια προσπάθεια κλιμακούμενη, προοδευτική, βασισμένη στη λογική. Η οργάνωση της επίγειας ζωής είναι η μόνη βάση για τη σωτηρία της. Ο Ντοστογέφσκι, στον "Μέγα Ιεροεξεταστή" στους Αδελφούς Καραμαζόφ αποδίδει με θαυμαστό τρόπο τη διαφορά του εκμαγεμένου χριστιανού από τον ορθολογιστή.
Πέμπτο, ο πολιτικός φιλελευθερισμός και οι φιλελεύθερες δημοκρατίες, που σε μεγάλο βαθμό στηρίζονται στον διαχωρισμό των εννοιών "βεβαιότητα" και "αλήθεια". Στην εποχή Τραμπ κυριαρχούν οι βεβαιότητες, καθώς η αλήθεια απαιτεί πνευματική κόπωση και διάθεση για αυτοαπόρριψη και κατάρριψη προσωπικών μύθων. Πού χώρος για αυτά στο αλάθητο του τραμπισμού.
Σε αυτά θα προσέθετα και την ανοικτή διάσταση των δυτικών κοινωνιών. Η πολυπολισμικότητα, η αποδοχή του ξένου και του διαφορετικού πήραν στη Δύση διαστάσεις που δεν έχουν λάβει σε κανένα άλλό πολιτικό και κοινωνικό ον του παρόντος και του παρελθόντος. Και αυτά αμφισβητούνται πλέον στις ΗΠΑ, τόσο με τη συνοριακή πολιτική όσο και με την antiwoke υστερία (άλλη τρέλα και αυτή, αλλά υπερβαίνει το παρόν κείμενο). Και, λόγω της κακοφορμισμένης αυτής πληγής, μεταδίδονται επιδημικά και σε μέρος του υπόλοιπου δυτικού κόσμου.
Σε αυτό το πολιτικό πλαίσιο η Δύση πρέπει να διασωθεί. Διασώζοντας πρώτα από όλα την Ουκρανία, με κάθε κόστος. Η επιβίωση της Δύσης περνά πρωτίστως από εκεί. Το σοκ είναι μεγάλο και εν μέρει δικαιολογείται. Κάθε εγχείρηση έχει και την περίοδο αποθεραπείας της, πόσον μάλλον αυτή του ακρωτηριασμού. Ωστόσο, η κωλυσιεργεία έχει επιπτώσεις τρομακτικές. "Όποιος κοιμάται στη δημοκρατία, ξυπνάει σε τυραννία", έλεγε ο Δικαιόπολις του Αριστοφάνη.
Προκλήσεις πολλές και άμεσες. Ο επανακαθορισμός της ταυτότητάς της και του γεωγραφικού της χώρου. Η επαναϊεράρχηση των προτεραιοτήτων της: όσο σημαντικό και αν είναι να είσαι το πνευματικό και επιστημονικό κέντρο του κόσμου, είναι εξίσου σημαντικό να είσαι και στρατιωτικά έτοιμος -δυστυχώς- και ενεργειακά αυτάρκης. Η ενοποίησή της, πολιτική, οικονομική, στρατιωτική και κοινωνική, ως απαραίτητη προϋπόθεση. Και η διαμόρφωση μιας νέας ηγετικής ομάδας. Ίσως εδώ, πέρα από την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία, βαρύνων να είναι ο ρόλος της Πολωνίας. Άλλωστε είναι μια χώρα που έχει ως πρόσφατη ιστορική μνήμη πώς είναι να σε κατασπαράζουν δύο θηρία...
Οι αναλογίες με το παρελθόν πολλές, κάτι που γεννά τον φόβο. Ωστόσο, είναι θετικό ότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Διδάσκει, σίγουρα, όλους όσοι θέλουν να διδαχτούν. Το μόνο σίγουρο είναι ότι μια δύναμη που θελει να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο δεν μπορεί να λειτουργεί φοβικά και ενδοτικά. Και εδώ επιστρέφω στον Θουκυδίδη. Και στη διάσωση της Ουκρανίας.
Το χωρίο του Θουκυδίδη:
"οἷς εἰ ξυγχωρήσετε, καὶ ἄλλο τι μεῖζον εὐθὺς ἐπιταχθήσεσθε ὡς φόβῳ καὶ τοῦτο ὑπακούσαντες· ἀπισχυρισάμενοι δὲ σαφὲς ἂν καταστήσαιτε αὐτοῖς ἀπὸ τοῦ ἴσου ὑμῖν μᾶλλον προσφέρεσθαι".
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου