Ξεφυλλίζοντας κάποιες σκέψεις του Ουμπέρτο Έκο ένα χρόνο μετά

Κάποιες φορές αναρωτιέσαι πώς μπορείς να περιγράψεις με λόγια ό,τι έχεις ζήσει, ό,τι σε έχει σημαδέψει πνευματικά, ηθικά, αντιληπτικά. Η πρώτη σκέψη είναι ότι δεν μπορείς και απλά πρέπει να εγκαταλείψεις την προσπάθεια, για να μην δεις αποτυπωμένο ένα αποτέλεσμα που υστερεί σε σχέση με ό,τι είχες στο μυαλό σου. Και τότε υπεισέρχεται το στοιχείο της πρόκλησης. Και του χρέους, ενός χρέους που δεν ορίζεται με το στείρο υπολογιστικό πνεύμα μιας εποχής που μας επιτάσσει να αξιολογούμε ακόμα και το λόγο για τον οποίο αναπνέουμε, αλλά με βάση την ορμέμφυτη τάση να εκφραστείς και να εκφράσεις ό,τι βασανίζει το μυαλό σου. Η είδηση του θανάτου του Ουμπέρτο Έκο ένα χρόνο πριν με βρήκε κάποιο πρωινό Σαββάτου, ενώ ετοιμαζόμουν να φύγω για δουλειά. Μπορώ να πω όχι απροετοίμαστο ψυχολογικά, καθώς, θυμάμαι ακόμα, είχα πρόσφατα αγοράσει το τελευταίο του μυθιστόρημα, «Φύλλο Μηδέν», και, αποστρεφόμενος στη σύντροφό μου, είπα: «Είναι πολύ πιθανό να είναι το τελευταίο του». Διαισθητικά, κάτι μέσα μου αυτό έλεγε.

Πολλοί προτάσσουν, αναφερόμενοι στον Έκο, την ιδιότητα του ακαδημαϊκού, του σημειολόγου ή του φιλόσοφου ή, ακόμα, και του κριτικού λογοτεχνίας. Τον γνώρισα ως μυθιστοριογράφο και, μέσα από αυτήν του την ιδιότητα, προσέγγιζα πάντα και τις υπόλοιπες. Δεν θα πω το τετριμμένο ότι σημάδεψε τη σκέψη μου. Πολύ βαρύ αυτό και πολύ πρόωρο. Θα πω, όμως, ότι διαρκώς μου δημιουργούσε –και μου δημιουργεί ακόμα – έναν ειλικρινή θαυμασμό. Και απορίες, πολλές από τις οποίες δεν θα λυθούν ποτέ.

Και αν η Αντιγόνη έχει ήδη καταργηθεί;

Διαβάζοντας τη φήμη περί κατάργησης της διδασκαλίας της Αντιγόνης από το ωρολόγιο πρόγραμμα της Β’ Λυκείου, αρκετές ημέρες πριν η ΠΕΦ βγάλει μια σκληρή –και λίγο άστοχη- ανακοίνωση κατά της φημολογούμενης πρόθεσης του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής, δεν αντιμετώπισα την είδηση ως αναπάντεχη, ούτε, τολμώ να πω, με ξένισε σαν άκουσμα. Και δεν με ξένισε, επειδή, τολμώ και πάλι να πω, στην πράξη έχει ουσιαστικά ήδη καταργηθεί. Ποιος μαθητής –πλην ελάχιστων φωτεινών εξαιρέσεων- έχει έμπρακτα ασχοληθεί ή -μάλλον καλύτερα- προβληματιστεί με το περιεχόμενο της τραγωδίας του Σοφοκλή; Η σχετική διάψευση του Υπουργείου λίγο επηρέασε τον προβληματισμό μου. Η πραγματικότητα και η ουσία αυτής είναι δεδομένη, ανεξάρτητα της κατάργησης ενός μαθήματος ακόμα από το σχολικό πρόγραμμα.

Καλό είναι να μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας, ειδικά για ζητήματα τα οποία η καθημερινότητα καθιστά γνωστά σε ένα μεγάλο φάσμα της κοινωνίας. Η Αντιγόνη έχει απαξιωθεί στη συνείδηση των μαθητών από τη στιγμή που μετατοπίστηκε στο βυθό του αξιακού συστήματος με βάση το οποίο κρίνεται η «σοβαρότητα» των μαθημάτων. Η περιθωριοποίησή της πηγάζει από την κατάργηση των Πανελλαδικών εξετάσεων της Β’ Λυκείου, όταν, πλέον, έχασε τη «χρησιμότητά» της, καθώς «εκτελέστηκε» στο βωμό της προσήλωσης στα μαθήματα «κατεύθυνσης» ή, μετέπειτα, «προσανατολισμού». Δηλητηριάστηκε και από την καθαρά τυπολατρική διδακτική της προσέγγιση, παύοντας να είναι γοητευτική στους μαθητές. Και δεν τους βρίσκω άδικο. Η ουσία της Αντιγόνης δεν βρίσκεται στις «ευκτικές», τους «υποθετικούς λόγους» ή τους «δυικούς αριθμούς. Η εμμονή σε μια διδασκαλία γραμματικοσυντακτικών τύπων δεν μπορεί να είναι γόνιμη. Ούτε είναι δυνατόν να κερδίσει έτσι το ενδιαφέρον των μαθητών, πέραν αυτών που ενδιαφέρονται για πρακτικούς και μόνο λόγους. Η Αντιγόνη ηττήθηκε, επίσης, λόγω του γενικευμένου εκφυλισμού του Λυκείου –ιδιαίτερα δε των δύο τελευταίων τάξεων- που υποβιβάζει την προσφερόμενη γνώση σε χρησιμοθηρικούς προσανατολισμούς, με μοναδικό αντίκρισμα το άμεσο βαθμολογικό κέρδος, παραγνωρίζοντας το μακροπρόθεσμο σκοπό της παιδείας.